тіл старту жаттыулары ересек топ
Тіл ұстарту жаттығулары
ЖЫЛ МЕЗГІЛДЕРІ ТУРАЛЫ
Қыс туралы
Ыс – ыс – ыс,
Келіп жетті қыс.
Ар – ар – ар,
Жауады қар.
Яз – яз – яз
Сақылдаған сары аяз.
Ран – ран – ран,
Соғады боран.
На – на – на,
Зулайды шана.
Күз туралы
Үз – үз – үз,
Жаңбырлы Күз.
Рақ – рақ – рақ,
Саулайды жапырақ.
Ел – ел – ел,
Соғады жел.
Іс – іс – іс,
Піседі жеміс.
Дай – дай – дай,
Жинаймыз бидай.
Көктем туралы
Тем – тем – тем,
Көңілді көктем.
Ыр – ыр – ыр,
Жауады жаңбыр.
Ғай – ғай – ғай,
Жарқылдайды найзағай.
Шек – шек – шек,
Шығады бәйшешек.
Ал –ал –ал,
Төлдейді мал.
Жаз туралы.
Аз – аз – аз,
Жайдары жаз.
Үн – үн – үн
Ыстық күн.
Ға – ға – ға,
Шомыламыз суға.
Яқ – яқ – яқ,
Жүреміз жалаң аяқ.
Иын – иын – иын,
Болады көп ойын.
ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫ ТУРАЛЫ
Ие – ие – ие,
Маң – маң басқан түйе.
Та- та – та,
Жібек жүнді бота.
Иыр – иыр – иыр,
Сүт береді сиыр.
Зау – зау – зау,
Мөңірейді бұзау.
Қы – қы – қы,
Кісінейді жылқы.
Шақ – шақ – шақ,
Құлдырайды құлыншақ.
Ой – ой – ой,
Қорада тұр қой.
Зы – зы – зы,
Моп – момақан қозы.
Кі – кі – кі,
Сақалды ешкі.
Ақ – ақ – ақ,
Секеңдеген лақ.
Ік – ік – ік,
Шәукілдейді күшік.
Ық – ық – ық,
Тышқан жейді мысық.
ЖАБАЙЫ АҢДАР ТУРАЛЫ
Ю – ю – ю,
Қорбаңдайды аю.
Тан – тан – тан,
Аң патшасы – Арыстан.
Ыс – ыс – ыс,
Тарғыл түсті жолбарыс.
Қыр – қыр – қыр,
Бұл көкжал қасқыр.
Іл – іл – іл,
Тұмсығы ұзын піл.
Лан – лан – лан,
Шығады жылан.
Кі – кі – кі,
Айлакер қу түлкі.
Ян – ян – ян,
Қорқақ қоян.
Пі – пі – пі,
Тікенекті кірпі.
Ін – ін – ін,
Жаңғақ жейді тиін.
ҚҰСТАР ТУРАЛЫ
Пан – пан – пан,
Сап – сары балапан.
Ұс – ұс – ұс,
Ұшты үлкен құс.
Ғай – ғай – ғай,
Жем шоқиды торғай.
Ға – ға – ға,
Тал басында қарға.
Ғаш – ғаш – ғаш,
Ұя салды қарлығаш.
Бұл – бұл – бұл,
Сайрайды бұлбұл.
Қан – қан – қан,
Ала қанат сауысқан.
Дақ – дақ – дақ,
Емші құс тоқылдақ.
Қу –қу – қу,
Жүзеді қос аққу.
Уық – уық – уық,
Қыт – қыттайды тауық.
Шін – шін – шін,
Бақыт құсы көгершін.
Кек – кек – кек,
Өз атын шақырады көкек.
Рек – рек – рек,
Ұшты көлден үйрек.
Еш – еш – еш,
Шақырады әтеш.
Кіт – кіт – кіт,
Самғайды Бүркіт.
КИІМДЕР ТУРАЛЫ
Он – он – он
Тері тон.
Пақ – пақ – пақ
Киіз байпақ
Пан – пан – пан
Атам киеді шапан
Лош – лош – лош
Әжем киеді галош
Зол – зол – зол
Зерлі камзол
Я – я – я
Моншақта тақия
Ле – ле – ле
Үуілі сәукеле
Қап – қап – қап
Әдемі қолқап
Лек – лек – лек
Қос етек көйлек
Ли – ли – ли
Биік өкше туфли
Ік – ік – ік
Сәнді етік
Ди – ди – ди
Су кешетін поди
Мақ – мақ – мақ
Жылы тымақ
Пек – пек – пек
Тоқыған телпек
Ки – ки – ки
Жүн носки
ЫДЫС-АЯҚ ТҮРЛДЕРІ ТУРАЛЫ
Бақ –бақ – бақ
Ас салатын табақ
Шақ – шақ – шақ
Өткір пышақ
Зан – зан – зан
Ет асатын қазан
Зы – зы – зы
Алма салатын вазы
Ман – ман – ман
Су құятын құман
Нек – нек –нек
Шай қайнайтын шәйнек
Се – се – се-
Шай ішетін кесе
Гі- гі – гі
Сүт сүзетін сүзгі
Ке – ке – ке
Шұңғыл тәрелке
Ық – ық – ық
Ас ішетін қасық
ЖАНҰЯ МҮШЕЛЕРІ ТУРАЛЫ
Та – та – та
Ақ сақалды ата
Е – е – е
Ақ жаулықты әже
Ке – ке – ке
Асқар таудай әке
На – на – на
Мейірімді ана
Ға – ға – ға
Қамқоршы аға
Ыз – ыз – ыз
Айназ жақсы қыз
Ла – ла – ла
Саят пысық бала
Дайындаған:
Атырау облысы,
Қызылқоға ауданы,
Қарабау ауылы МКҚК «Қарлығаш» балалар бақшасының
І санатты тәрбиешісі Несіпқалиева Талшын Шадьярқызы
Мұғалім — мәртебелі мамандық
Дидактикалық ойындар жинағы
Жұмбақтар жауабымен
Қазақша портфолио тегін жүктеу
Бала тілін дамыту мен сөздік қорын байытуда таптырмас дүние
балалардың тілін ширату үшін жақсы жаттығулар екен
«Еркетай» сайттан тәрббиешілерге қажетті көп мағұлматтар алуға болады. Тіл ұстарту жаттығулары балаларға өте маңызды. Үнемі айтып, үйретіп отыру керек. Алғысым шексіз. Рахмет.
Осы «Еркетай» сайтынан ұстаздарға керекті көп нәрсе алуға болады екен. Мен өзім Ш.Қ.О. Зайсан ауданындағы А. Орманбетов атындағы шағын жинақты негізгі орта мектебінде тәрбиеші болып қызмет атқарамын. Оқу қызметінде тіл ұстарту жаттығулары өте қажет боп жатады. Бұл тіл ұстарту жаттығуларын осы сайттан оңай табуға болады екен.Сайт қызметкерлеріне көп рахмет! Жұмыстарыңыз өте жақсы.Сіздерге шығармашылық табыс, зор денсаулық тілеймін.
Рахмет, сіздерге. Осы сайттан көптеген ақпараттар алуға болады. Сіздерге шығармашылық табыс тілеймін.
Cәлеметсіздерме! Маған кембридж тәсілімен 1 сынып ана тілінен орта және қысқа мерзімді жоспар керек еді, сіздерде барма?
мына сайтты тапқаныма өте қуанып тұрмын
осындай сайттар бізге өте қажет
кекештенуге байланысты дидактиалық ойындар бар ма
«Тіл дамыту» ортаңғы топ
Білім беру саласы: Таным
Мақсаты : 1. Өтебай Тұрманжановтың «қыс» өлеңін дидактикалық ойындарды қолдана отырып жаттату.
2. Тақпақты жаттата отырып о й-өрісін,дүниетанымын, есте сақтау қабілетін,тіл байлығын дамыту.
Көрнекілігі: шеңбердегі суреттер, схемамен жұмыс,суреттер, тақпақ атребуттары,
Әдіс – тәсілдері: сұрақ-жауап, түсіндіру, көрсету, талдау, тыңдау, елестету сезіну, топтастыру, «ыстық доп», «тыныштықты сақта», ән-айту.
Сөздік жұмыс: жалықпай, тебеміз.
Қолмен, саусақпен, білекпен, иықпен, құлақпен, мұрынымызбен,аяқпен, және арқамен.
Амандасып болсақ енді бүгінгі күнмен амандасайық.
Күннің көзі күлімдеп,
Жаңбыр жауар себелеп,
Күн ашылса болғаны
Өте жақсы балалар орындарыңа отыра қалыңдар.
Қазір жылдың қай мезгілі?
Қыс мезгілінің белгілері қандай?
Қыста неше ай бар? Қандай?
Қыста неше мереке бар? Қандай?
таспадан «қыс» мезгілінің дыбысын тыңдау.
Ұстасаң қолың тоңады. (қар)
Дұрыс айтасыңдар балалар. Біз бүгін Өтебай Тұрманжановтың «қыс» өлеңін жаттаймыз.
Автормен таныстыру. Өтебай Тұрманжанов 1905 жылы 15 желтоқсанда, ОҚО сол кезде «Бугун» деген ауылда дүниеге келген. Ол совет одағының ақын, жазушысы.Кедей отбасынан шыққан,Балалар үйінде тәрбие алған. Балаларға арнап көптеген шығармалар мен өлең-тақпақтар жазған. «Қарлығаш», «екі ағайын», «қара алтын» деген шығармалары бар.
Жаңа тақпақты жаттату.
1-ші суретте не көріп тұрсыңдар? Талдау, талқылау.
Бұл сурет«Алақай! қыс келді, балақай» деген мағынаны білдіреді.
2-ші суретте не көріп тұрсыңдар? Талдау, талқылау,
Бұл сурет «ойнаймыз, асыр сап, жалықпай» деген мағынаны білдіреді.
Жалықпай – ерінбей, шаршамай, деген мағынаны білдіреді.
2-ші суретте не көріп тұрсыңдар? Талдау, талқылау,
Бұл сурет «шаңғы да тебеміз, шанамен» деген мағынаны білдіреді.
Тебеміз – сырғанау деген мағынаны білдіреді.
2-ші суретте не көріп тұрсыңдар? Талдау, талқылау,
Бұл сурет «Киініп-ап жылы киіммен» деген мағынаны білдіреді.
Өлең жолдарын бірнеше рет қайталау.
Алақай! қыс келді, балақай!
Ойнаймыз! Асыр-сап, жалықпай,
Шаңғы да тебеміз шанамен.
Киініп – ап, жылы киіммен.
Дидактикалық ойын «Ыстық доп»
Музыка сүйемелдеуімен допты бір-біріне жугірту ауен тоқтасымен сол балаға өткен тақырыптар бойынша сұрақтар қою.
Тақпақты тағы бір рет қайталау,
Тақпағымызды әндетіп айту.
Тақпағымызды атребуттарды қолдана отырып тағы бір рет айту,
«Тіл ұстарту жаттығулары»
балабақшада тіл ұстарту жаттығуларын жүргізуге арналған жаттығулар
Просмотр содержимого документа
«»Тіл ұстарту жаттығулары»»
ЖЫЛ МЕЗГІЛДЕРІ ТУРАЛЫ
Қыс туралы
Ыс – ыс – ыс,
Келіп жетті қыс.
Ар – ар – ар,
Жауады қар.
Яз – яз – яз
Сақылдаған сары аяз.
Ран – ран – ран,
Соғады боран.
На – на – на,
Зулайды шана.
Күз туралы
Үз – үз – үз,
Жаңбырлы Күз.
Рақ – рақ – рақ,
Саулайды жапырақ.
Ел – ел – ел,
Соғады жел.
Іс – іс – іс,
Піседі жеміс.
Дай – дай – дай,
Жинаймыз бидай.
Көктем туралы
Тем – тем – тем,
Көңілді көктем.
Ыр – ыр – ыр,
Жауады жаңбыр.
Ғай – ғай – ғай,
Жарқылдайды найзағай.
Шек – шек – шек,
Шығады бәйшешек.
Ал –ал –ал,
Төлдейді мал.
Жаз туралы.
Аз – аз – аз,
Жайдары жаз.
Үн – үн – үн
Ыстық күн.
Ға – ға – ға,
Шомыламыз суға.
Яқ – яқ – яқ,
Жүреміз жалаң аяқ.
Иын – иын – иын,
Болады көп ойын.
ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫ ТУРАЛЫ
Ие – ие – ие,
Маң – маң басқан түйе.
Та- та – та,
Жібек жүнді бота.
Иыр – иыр – иыр,
Сүт береді сиыр.
Зау – зау – зау,
Мөңірейді бұзау.
Қы – қы – қы,
Кісінейді жылқы.
Шақ – шақ – шақ,
Құлдырайды құлыншақ.
Ой – ой – ой,
Қорада тұр қой.
Зы – зы – зы,
Моп – момақан қозы.
Кі – кі – кі,
Сақалды ешкі.
Ақ – ақ – ақ,
Секеңдеген лақ.
Ік – ік – ік,
Шәукілдейді күшік.
Ық – ық – ық,
Тышқан жейді мысық.
ЖАБАЙЫ АҢДАР ТУРАЛЫ
Ю – ю – ю,
Қорбаңдайды аю.
Тан – тан – тан,
Аң патшасы – Арыстан.
Ыс – ыс – ыс,
Тарғыл түсті жолбарыс.
Қыр – қыр – қыр,
Бұл көкжал қасқыр.
Іл – іл – іл,
Тұмсығы ұзын піл.
Лан – лан – лан,
Шығады жылан.
Кі – кі – кі,
Айлакер қу түлкі.
Ян – ян – ян,
Қорқақ қоян.
Пі – пі – пі,
Тікенекті кірпі.
Ін – ін – ін,
Жаңғақ жейді тиін.
ҚҰСТАР ТУРАЛЫ
Пан – пан – пан,
Сап – сары балапан.
Ұс – ұс – ұс,
Ұшты үлкен құс.
Ғай – ғай – ғай,
Жем шоқиды торғай.
Ға – ға – ға,
Тал басында қарға.
Ғаш – ғаш – ғаш,
Ұя салды қарлығаш.
Бұл – бұл – бұл,
Сайрайды бұлбұл.
Қан – қан – қан,
Ала қанат сауысқан.
Дақ – дақ – дақ,
Емші құс тоқылдақ.
Қу –қу – қу,
Жүзеді қос аққу.
Уық – уық – уық,
Қыт – қыттайды тауық.
Шін – шін – шін,
Бақыт құсы көгершін.
Кек – кек – кек,
Өз атын шақырады көкек.
Рек – рек – рек,
Ұшты көлден үйрек.
Еш – еш – еш,
Шақырады әтеш.
Кіт – кіт – кіт,
Самғайды Бүркіт.
КИІМДЕР ТУРАЛЫ
Он – он – он
Тері тон.
Пақ – пақ – пақ
Киіз байпақ
Пан – пан – пан
Атам киеді шапан
Лош – лош – лош
Әжем киеді галош
Зол – зол – зол
Зерлі камзол
Я – я – я
Моншақта тақия
Ле – ле – ле
Үуілі сәукеле
Қап – қап – қап
Әдемі қолқап
Лек – лек – лек
Қос етек көйлек
Ли – ли – ли
Биік өкше туфли
Ік – ік – ік
Сәнді етік
Ди – ди – ди
Су кешетін поди
Мақ – мақ – мақ
Жылы тымақ
Пек – пек – пек
Тоқыған телпек
Ки – ки – ки
Жүн носки
ЫДЫС-АЯҚ ТҮРЛДЕРІ ТУРАЛЫ
Бақ –бақ – бақ
Ас салатын табақ
Шақ – шақ – шақ
Өткір пышақ
Зан – зан – зан
Ет асатын қазан
Зы – зы – зы
Алма салатын вазы
Ман – ман – ман
Су құятын құман
Нек – нек –нек
Шай қайнайтын шәйнек
Се – се – се-
Шай ішетін кесе
Гі- гі – гі
Сүт сүзетін сүзгі
Ке – ке – ке
Шұңғыл тәрелке
Ық – ық – ық
Ас ішетін қасық
ЖАНҰЯ МҮШЕЛЕРІ ТУРАЛЫ
Та – та – та
Ақ сақалды ата
«Тіл ұстартуға арналған жаттығулар жинағы»
Жаратылыстануға арналған тіл ұстарту жаттығулары :
Себетке біз саламыз.
2.Ұзын құлақ сұр қоян,
Естіп қалып сыбдырды.
Жерге ырғалып шайқалған,
Құлпынайы көп екен.
5.Қоюланып қара бұлт,
Жаңбыр жауды себелеп
Жата қалды көбелек.
Сурет салуға арналған жаттығулар жинағы:
1.Бір саусағым тіпті де,
Ұстай алмас жіпті де.
Екі саусақ бірікті,
Үш саусағым орайды,
Өнерлі екен он саусақ,
Қала салсақ жол салсақ.
2.Мен қанатты жазамын,
Суға сүңгіп аламын.
Суда жүріп жүземін,
Оң қанатты бір қағып,
Сол қанатты бір қағып.
3. Биік болып өсеміз,
Біз тынығып аламыз,
Әсем сурет саламыз.
Қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру:
1.Бойды сергек тік ұста,
Оң қолынды соз алға,
Сол қол босқа тұрмасын
Шеңбер жасап тындасын.
2.1 дегенде тұрайық,
Бір отырып,бір тұрып,
Біз жүгіріп алайық.
3.Алып атам күрегін,
Аула қарын күреймін.
Шаң тозаңды қуамын.
4.Жай қолыңды оң жаққа,
Жай қолыңды сол жаққа.
Қол айналдыр бұлжытпай,
Екі шеңбер сызғандай.
Сәл тынығып байқа да,
Он шақты рет қайтала.
Шылдыр шүмек –шешем,
Сауат ашу және сөйлеуді дамыту:
Үрлеймін мен былай.
Үрлеймін деп қатты.
Жарып алдым шарды пааааах.
Балықтарға ұқсап біз,
4. Жапырақтай жайқалып,
Денемізді тік ұстап,
5.Біз гүлдерше өсеміз,
Желмен бірге ырғалған.
6.Апам үшін күнде мен,
Отынға ағаш жарамын.
Су құямын гүлге де,
Дүкенге де барамын.
Жылай қалса бөпемді,
Біз кішкентай балапан.
Қысы-жазы бір түсте.
Менің тұрақты мекенім,
Сәнді етіп жүремін.
Достық үйін құрамыз.
9.Далам қандай тамаша,
Тауға шығам таласа.
Ойға түсем зымырап,
Қозы лақтай шапқылап.
Құлын тайдай тебісіп,
Сергіп қалдым келісіп.
Өрімдей болып өріліп.
Бәріміз жүрсек айналып,
Киіз үй болып керіліп.
Курс профессиональной переподготовки
Воспитание детей дошкольного возраста
Курс повышения квалификации
Дистанционное обучение как современный формат преподавания
Курс повышения квалификации
Деятельность классного руководителя по реализации программы воспитания в образовательной организации
Номер материала: ДБ-1415178
Международная дистанционная олимпиада Осень 2021
Не нашли то что искали?
Вам будут интересны эти курсы:
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.
В Чувашии школьные каникулы продлятся две недели
Время чтения: 1 минута
Рособрнадзор оставил за регионами решение о дополнительных школьных каникулах
Время чтения: 1 минута
В школе в Пермском крае произошла стрельба
Время чтения: 1 минута
В России объявлены нерабочие дни с 30 октября по 7 ноября
Время чтения: 2 минуты
Минпросвещения разрешило школам вводить каникулы до 30 октября
Время чтения: 1 минута
Треть школ и пятая часть детских садов в России являются инклюзивными
Время чтения: 1 минута
Подарочные сертификаты
Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.
Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.
Ересек топ балаларының тіл дамыту сабақтарында дыбыстық мәдениетті дамытудың ерекшеліктері мен айырмашылығы
Павлодар облысы. Екібастұз ауданы. Өленті ЖОББМ
Балаларының тіл дамыту сабақтарында дыбыстық мәдениетін дамытудың ерекшеліктері мен айырмашылықтарын қарастырм ас бұрын сол жастаға балалардың психологиялық ерекшеліктеріне тоқталуды жөн көрдік.Бала дамуының төртінші жылы екінші сәбилік кезең деп аталады. Бұл шақта баланың дамуына ерекше мән беріледі. Төрт-бес жастағы ұл баланың бойы – 10-109 см, салмағы – 15-19,3 кг, қыз баланың бойы – 98-109 см, салмағы 14,8-19,8 кг, көкірек қуысы аумағы 51-56 см. Миының құрылымы мен сезімталдық қабілеті әрі қарай дамиды, белсенділігі артып, қимыл-қозғалысы үйлесімді бола түседі. Көрнекі бейнелі ойлау қабілеті дамиды. Осының өзі баланың нақты бейнелі қабылдауынан шығып, ойлауына, есте сақтау қабілеті артуына мүмкіндік жасайды. Бұл кезде бала есте сақтау мен есіне түсіруді басқару мүмкіндігіне жетеді., бірақ есте сақтау қабілеті шектеулі. Баланың мінез-құлқы айтарлықтай өзгереді. Сәбилер түрлі себептегрге, сол сәттегі жағдайларға байланысты туатын сезім мен тілектің ықпалынан пайда болатын әрекеттер жасайды. Олардың іс-әрекеті күрделенуіне байланысты танымдық құштарлығы пайда болады. Оның өмірінді мазмұнды ойындар үлкен орын алады, ойлау ұзақтығы 10-15 минут болады.
Төрт-бес жасар баланың өзін-өзі бағалауы өте жоғары деңгейде болады. Бұл — біреу оның тұлғалық қасиеттерін дұрыс бағаламаған кездегі өз-өзін қорғаудың «тұлғалық» механизмі болып табылады. Олардың маңызды ерекшелігі («Мен өзім», «Қолымнан келеді»). Олар барлық іс-әрекет түрлерінде үлкендерге еліктеп, оларды қайталайды (өзі тамақтанады, киінеді), мақсатты бір іс-әрекетке қызығушылықпен кіріседі (ыдыс жуады, кір жуады, дүкеннен сатып алады және т.б.).
4 жас пен 5 жас аралығында баланың сенсорлық үдерісінің — сезіну мен қабылдау түрлері қалыптасады. Фонематикалық есту, түсті ажырату, көз қырағылығы, заттардың пішінін ажырату қабілеттері жетіле түседі.
Балалар заттарды ұстап көріп танудан, көзбен көру арқылы тануға көшеді. Жаңа заттарды қарап, көзбен көріп танудан сипап-сезу, есту, иіскеп көру арқылы қабылдауға ауысады.
Сөз төрт-бес жасар балалардың сенсорлық үдерістерін дамытуда жетекші орын алады. Балалардың сөздік қорын заттардың сынын, бір-бірімен қарым-қатынасын білдіретін, мазмұнды қабылдауын қалыптастыратын жаңа сөздермен байытады. Ана тілін меңгеру негізгі грамматикалық санаттар мен сөйлеу тілін меңгеруімен сипатталады.
4-5 жастан бастап баланың есі еріксіз сипатта болады. Бала материалды өзі іс-әрекетке тікелей қатысу арқылы есіне сақтайды. Бұл жастағы баланың ойлау қабілеті сапалық өзгешелігімен ерекшеленеді. Оған қиял мен шындықты ажырату қиынға соғады. Ол — өзімшіл. Оған анимастикалық түсініктер тән. Айнала қоршаған заттардың бәрін өзімен салыстырады, олар да өзі сияқты ойлауға және сезінуге қабілетті деп ойлайды.Нысандарды қарастыра отырып әдетте, ол заттың едәуір ашық бөлігін ажыратады.
Мектепке дейінгі кіші жастағы балаларда кеңістік, уақыт, сан туралы қарапайым түсініктері қалыптаса бастайды.
Төрт жасқа қарай балалар көркем шығарма мәтінін эмоционалды және тұтастай қабылдайды. Оның материалды қаншалықты түсінгендігі сөйлеу тілінде ғана емес, заттарды ажырату және ойын әрекеттері үстінде байқалады.
Мектепке дейінгі кіші жаста баланың моторлық қызметтері қарқынды дамиды. Балалардың қозғалыс белсенділігі іс-әрекет дербестігінің жоғары деңгейлігімен сипатталады.
Төрт- бес жастан бастап нақты және саналы қызығушылығы біліне бастайды, бұл кезеңде бала өзіндік еркі бар жеке адам екенін түсіне бастайды. Ми қызметі мен психикалық қызметі қарқынды дамуын жалғастырады, мінез-құлқында өзгерістер пайда болады. Көркем шығармаларды қабылдауы мен музыкаға деген ықыласы артады. Бұл баланың қызығушылығы мен қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Көпшілікпен ойнайтын ойындарға қызығушылығы арта түседі.
Қоршаған әлемді танып-білу мақсатында әртүрлі сұрақтар қойып, белсенді қызығушылық танытуынан көрінеді. Ол әртүрлі тұрмыстық заттар мен ойыншықтарды ерекшеліктеріне (түсі, пішіні, көлемі, фактурасы, құрылымы), қызметіне қарай қолданып, байқайды. Сонымен қатар ауызша сипаттай алады (үлкен, әдемі, дөңгелек, т.б.).
Сәби жасындағы балалардың тілдің дыбыстық мәдениетін дамыту мен тәрбиелеу ең алдымен өзіне 4-5 жасар балаларды дыбыстарды дұрыс айтуға үйретуден басталады.
Ересек топ балаларын тілдің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу жұмысының мазмұнына айту, есту, сөйлеу қарқыны, оның интонациялық мәнерлілігіне байланысты ойындар мен жаттығулардан тұрады. Мұнда берілетін материалдың біртіндеп күрделенетінін, оның қайталанатынын ескеру маңызды. Дыбыстардың дифференциациясы мен бекітуінін жүйелілігі сөйлеудің дамуы үрдісінде пайда болған қиындықтарға байланысты беріледі.
Тіл дыбыстарының айтылуы мен дыбыстау мүшелері арқылы жүзеге асырылады. 5 жастағы балаға ң,р,с,ш,ч,қ,ү,щ,з,ж,ц дыбыстарын дұрыс айта алмайды, сондықтан арнайы жаттығуларды пайдаланған жөн [4;5].
Тілдің дыбыстық мәдениетін дамыту мен тәрбиелеу сәби жасындағы балалардың дыбыстық дамуының басты мәселелерінін бірі болып келеді. Дыбыстарды дұрыс айту мен қатар тілдің дыбыстық жағының интонация, дауыс күші, дикция, қарқын сияқты басқа да элементтерімен жұмыс істеу қажеттілігін зерттеушілер көрсеткен.
Сонымен, балаларда ақыл-ой мен сөйлеуінің дамуы барысында дыбыстарды дұрыс айтуда сөз екпіні, интонация (сөйлеу мақамы, дауыс күші, қарқыны, сөйлеу тембрі) сияқты элементтерге және де бйланыстырып сөйлеуге көбірек көңіл бөлу керек. Сөйлеудің интонациялық мәнерілілігімен жұмыс жасау монотондылық, сөйлеудің түсініксіздігі, дикцияның айқынсыздығы, жеделдетіген (немесе бәсеңдетілген) қарқын сияқты кемшіліктерден құтылуға жол ашады.
Тілдің дыбыстық мәдениетін дамыту және тәрбиелеу бойынша арнайы сабақтар айына 1-2 рет өткізіледі. Сонымен қатар, айына 1-2 рет, сабаққа қосымша ретінде балаларды көркем әдебиетпен таныстыруға, сөздік қорларың байытуға арналған ойындар мен жаттығулар да жоспарланады.
Ересек топтардағы балаларды сөз ішіндегі барлық дыбыстарды естуге, айыруға және айтуға үйрету керек. В.В. Гербова бойынша ІІ кіші топ балаларымен туған тілдің барлық дыбыстарын дұрыс айту жоспарланған. Тек айтуға қиын қатаң ([ж], [ш], [ч], [щ]) және үнді ([р], [л]) дыбыстары қатаң дұрыс айтуды талап етпейді. Жұмыс жүйелі түрде жүргізіледі, яғни ең алдымен айтылуы бойынша жақын ерін-ерін дауыссыздар ([м], [б], [п]), одан кейін ерін-тіс ([в], [ф]), тіл алды ([н], [д], [т]), тіл арты ([к], [г], [х]) және солай жалғаса береді. Дыбыс топтарының ішінде орындарын ауыстыруға да болады. Балалардың көпшілігі төрт дасқа келген уақытта барлық дауысты және көптеген дауыссыз дыбыстарды анық және дұрыс айта алады. Олай болса бұл дыбыстарды айтып уйретуге уақытты жұмсау қажет пе? Бұл сұраққа жауап беру үшін В.В.Гербова мынандай әдістемелік жағдайларды талдайды:
Дауысты және артикуляциясы бойынша жеңіл дауыссыз дыбыстарды анық айту балада артикуляциясы қиындау болатын дыбыстарды айта алуына әкеледі. Ал балалардың сөйлеуі анық және түсінікті болу үшін олар ауыздарын үлкенірек қып ашу керек – бұл [а] дауысты дыбысының артикуляциясы арқасында және еріндерін қатты айқастыру керек – бұл [м], [п], [б] сияқты дыбыстардың анық айтылуы.
Тілдің дыбыстық мәдениетін дамыту және тәрбиелеу – бұл тек қана дыбыстарды дұрыс айтқызу ғана емес. Дыбыстарды дұрыс айтқызуда фонематикалық естуды, яғни дыбыстарды айыру, сөйлеу кезіндегі тыныс алу, сөйлеу қарқыны, дауыстың биіктігі мен қаттылығы, дикцияны айыра алу қабілеттілігі жетіле түседі. Бұл мәселелерді тиімді шешу үшін бала жақсы айта алатын дыбыстарды қолдану керек.
Туған тілдің дыбыстарының анық артикуляциясын қалыптастыру үшін дауысты дыбыстарды дұрыс айту және оларды дифференциациялау қажет. Бұл сонымен қатар балаларды үлкендердің сөйлеуін тыңдап, есту арқылы жеке дыбыстар мен сөз тіркестерін айыруға үйретеді. Логопедтердің жұмыстарында көрсетілген [м], [б], [щ], [т], [д], [щ], [к], [г], [х], [ф], [в], [л], [с], [ц] – дауыссыз дыбыстарды айту артикуляциялық аппарат мүшелерін қатаң дыбыстарды айтуға дайындайды. Қолданылатын ойындар мен жаттығулар балалардың «па-па», «ба-ба», «то-то», «до-до» сияқты буын бірліктерінде пайда болу орнына қарай бір-біріне жақын дыбыстарды ([п] және [б], [т] және [д], [ф] және [в]) дифференцациялауға дайындайды.
Артикуляциялық аппарат мүшелерін дамыту мақсатында жануарлар дауыстары, келтіруші сөздер кеңінен қолданылады. Мысалы, балаларға сырнай мен қоңырау сияқты музыкалық аспаптап беріледі. Сырнай «ду-ду», қоңырау «динь-динь» деп сыбдыр қақса – жуан және жіңішке дыбыстардың айтылуы бекітіледі. Ал, «Ненің дыбыстайтынын тап», «Кімнің дауысы екенін тап» деген сияқты ойындарты ойыншыұтармен жүргізуге болады. Мұнда «Бақа (қаз, үйрек, әтеш) дыбыстайды?» деген тура сұрақтармен қатар «Ку-ка-ре-ку (ква-ква, кря-кря) деп нелер айтады?» деген кері сұрақтар қоюға болады.
«Не келе жатыр?» ойынында балалар алдымен үлкен аю мен кішкентай қонжықты қарап алады. Содан кейін тәрбиеші балаларға қатты дауыспен (топ-топ-топ) – үлкен аю келе жтыр және ақырын (топ-топ-топ) қонжық келе жатыр деп айтады. Тәрбиеші балалардың біреуіне аюды немесе қонжықты ойнап беруді ұсынады, ал қалғандары табулары тиіс.
Балаларға сөздердің қысқа және ұзын, әр түрлі болатынын, олардың алуан түрлі айтылатынын және де оларды қатты – ақырын – сыбырлап, жылдам – жай – ақырын айтуға болатынын көрсететін ойындар мен жаттығулар бар. Бұндай жаттығуларды еліктеу әдісімен (кап-кап, топ-топ) және кез-келген бір-бірімен үйлесімді дыбыстармен жүргізуге болады.
Сөйлеудің дыбыстық жағының қалыптасуы арнайы сөйлеу материалы (сөз, сөйлем, жаңылтпаштар, белгілі бір дыбыстар тобы бар өлең-тақпақтар) арқасында және де сөйлеудің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеудің мақсатына грамматикалық және лексикалық жаттығуларды енгізу арқылы жүзеге асырылады. Ал мақсаттарды осылай байланыстыру балаларды қызықтыруда үлкен нәтиже көрсетеді.
Дикция (сөз, буын, дыбыстарды дұрыс, анық айту) арнайы сөздік материал арқызы жүзеге асады. Мысалы, бұл әзіл-жаңылтпаштар («Са-са-са, ызыңдайды маса», «Жу-жу – қане ыдыс жу», «Бом-бом-ботақан, бері келші, қошақан»), мазақтамалар, қаламақтар, жаңылтпаштар («Шеше, неше кесе сынды кеше»; «Сәлем саусақ, сәлем саусақ, сәлем саусақ»).
Дыбысталуы ұқсас дыбыстарды оқытуда оларды біріктіруге болады. Мысалы, [с] және [з] дыбыстары артикуляциясын өтуде тәрбиеші мына сөйлемдерді қайталап айтуын сұрайды: «Зе-зе-зе,зе-зе-зе – бұл шынылы терезе», «За-за-за,за-за-за – үйдің іші тап-таза», «Зу-зу-зу,зу-зу-зу – күрекпен жерді қазу», «Са-са-са, са-са-са – ызыңдайды маса». Мұндай жаттығулар балаларға ритм сезімін дамытады.
Төменде дыбыстар артикуляциясына арналған мынандай әзіл-жаңылтпаштар қолдануға болады.
Дыбыс артикуляциясын дамытуға арналған әзіл-жаңылтпаштар.